8 lessen van de Hungergames en Divergent voor een samenleving in transitie

Ik heb de boeken van Divergent en de Hungergames in één ruk uitgelezen. Mijn tienerdochter vindt het vermakelijk dat ik van deze boeken hou. De Hungergames en Divergent zijn twee grote hits voor tieners. En ook voor hun moeders, dus. Het zijn spannende verhalen vol actie in een nare, dystopische wereld waarin een stoere jonge meid de wereld redt. Deze boeken gaan over het complexe proces van volwassen worden. Ze bieden tegelijkertijd een indringende spiegel voor onze samenleving die in transitie is. Ik hou er wel van om te spelen met storytelling. Wat kunnen gemeenten, organisaties en bewonersinitiatieven van deze super spannende boeken leren? 8 tips van Katniss en Tris:

1- Helden tegen wil en dank

Je hebt in verhalen de superhelden, zoals Hercules en James Bond. Maar je hebt ook helden tegen wil en dank zoals Frodo en Harry Potter. Katniss (Hungergames) en Tris (Divergent) behoren tot deze laatste categorie. Ze willen helemaal niet bijzonder zijn, hebben geen ambities voor macht of roem en lijken hele gewone meisjes. Dat verandert als ze opeens mee moeten doen met de hongerspelen of niet in het systeem van de vijf fracties passen. Ze worden in het avontuur geworpen. En dat komt pas goed op gang als ze hun heldenstatus kunnen accepteren. 

Veel mensen die met een bewonersinitiatief beginnen, hebben van te voren geen idee welke avonturen ze zich op de hals halen. Neem de mensen van de Torteltuin die vier jaar bezig zullen om een speelplek te realiseren, om maar eens een heldendaad te noemen. Je kunt het verhaal hier in de film zien >>. In de transities kun je zomaar een held worden. 

2- Het monster is het systeem

In verhalen moet de hoofdpersoon een obstakel overwinnen of een monster verslaan. In deze boeken is dat het systeem. Er is een centrale leider of een leidende groep in een hiërarchisch georganiseerde samenleving die vooral bezig zijn om hun positie te behouden. Het dagelijks leven met voedsel, kleding, huisvesting en opleidingen is gereguleerd. Mensen worden overal in de gaten gehouden. Je moet doen alsof je het eens bent met de machthebbers om geen problemen te krijgen.

En hoe is dat in ons vrije Nederland? Misschien dat de systemen uit deze boeken ons iets duidelijk maken over de wereld waarin we leven. Zeven jaar na de financiële crisis gaan de banken gewoon op de oude voet door en rollen de bonussen weer vrolijk rond. Joris Luyendijk legt in deze documentaire haarscherp uit dat niet de mensen in de financiële wereld de monsters zijn, maar het systeem waarin ze werken tot waanzin leidt >>.  De belastingdienst of gemeente kunnen je hoge boetes geven als je per ongeluk verkeerde informatie geeft. Lees hier het vernietigende rapport van de ombudsman >>.  Je kunt niet meer met elke zorgverzekering in elk ziekenhuis terecht. Ook wij kennen een systeemwereld die haar eigen wetmatigheden heeft, los van gezond verstand of menselijke verhoudingen.

3- Veranderen gebeurt op het niveau van de verhalen die we vertellen

Katniss weigert om het verhaal van de machthebbers te geloven dat de Hungergames voor haar eigen bestwil zijn en het een grote eer is om eraan mee te doen. Tris weigert het verhaal te geloven dat mensen die divergent zijn gevaarlijke monsters zijn en dat mensen met pure genen betere mensen zijn dan die met beschadigde genen. Beide heldinnen vertellen andere verhalen, herkenbare tegenverhalen, zodat de inwoners van hun werelden weten dat de wereld te veranderen is. Zonder nieuwe verhalen blijven succesvolle acties incidenten.

Onze samenleving is vooral op economische ontwikkelingen gericht. Dat eenzijdige verhaal vertel dat maatschappelijke problemen vanzelf opgelost worden als iedereen zijn eigen belang volgt, rijkdom vanzelf doorsijpelt naar de arme mensen en grote ongelijkheid voor meer competitie en dus meer kwaliteit zorgt. We hebben nieuwe verhalen en tegenverhalen nodig die inspireren en nieuwe mogelijkheden schetsen. Evelien Tonkens doet het met haar verhalen over professionals, Jan Rotmans over kantelen, Rutger Bregman over een andere economie. En ik wil nieuwe verhalen vertellen over een samenleving waarin het dagelijks leven van individuele mensen centraal staat. Dit is het nieuwe verhaal dat ik voor een overheid in transitie heb gemaakt >>.

4- Eén persoon kan het verschil maken

Katniss weigert haar laatste tegenstander in de Hungergames te doden en pleegt liever zelfmoord zodat niemand wint. Deze enkele daad van rebellie ondermijnt het centrale gezag. Tris is Divergent wat betekent dat ze niet via een digitaal drug gecontroleerd worden. Zij weet zo de uitroeiing van haar bevolkingsgroep te voorkomen. De individuele acties van deze heldinnen ondermijnen het verhaal van de machthebbers.

Het zijn individuele mensen die in de transities het verschil maken. De mensen in Enschede die een schoolgebouw bezet hebben zodat het niet gesloopt werd, de mensen van de Torteltuin in Zwolle die zonder toestemming van de gemeente begonnen zijn en de mensen die zelf een veilige oversteek gemaakt hebben in Olst-Wijhe laten zien hoe belangrijk kleine, lokale acties zijn. Als individu kan je het verschil maken.

5- Boos zijn helpt

De heldinnen Katniss en Tris zijn ontzettend kwaad. Op de moeder die niet voor Katniss kan zorgen, op het systeem dat kinderen offert, op ouders die geen ruimte geven voor de wensen van hun kinderen, op tegenstanders die vals spelen of wreed zijn, op machthebbers die armen laten sterven of kastelozen discrimineren. Ze zijn boos op onrecht. Natuurlijk, ze doen soms ook domme dingen als ze boos zijn. Maar wat vooral opvalt is dat die boosheid ze kracht geeft om tegen het systeem in opstand te komen. Het maakt ze ook nog eens menselijk en interessant.

Meestal wil ik het mooiste laten zien en zoek ik naar de momenten om trots op te zijn. In de positieve momenten zit de meeste groeikracht. Deze boeken herinneren mij eraan dat het ook van belang is om de confrontatie aan te aan. Wat zou er gebeuren als we ophouden met altijd positief te denken en succes uit te stralen? Wat zou er gebeuren als we ook af en toe gewoon kwaad zijn op het onrecht in de wereld en recht voor z’n raap zeggen waar het om gaat? Als we niet boos zijn, weet het systeem niet dat het kraakt.

6- Strong is the new femininity

Katniss en Tris zijn vrouwelijke helden. Ze verzetten zich tegen een systeem dat bestaat uit eenzijdige mannelijke waarden van controle en rationaliteit. Het zijn stoere meiden die vechten voor hun leven, voortdurend initiatief nemen, avontuurlijk en strategisch slim zijn. En dat alles voor klassieke vrouwelijke waarden als verbinding, gelijkwaardigheid en bewustzijn. Strong is the new femininity. Naast ze staan leuke, liefdevolle, stoere jongens. Deze heldinnen belichamen een nieuwe genderbalans.

Het is niet toevallig dat de twee hoofdrolspelers van de meest populaire boeken en films van dit moment vrouwen zijn. Onze wereld is te eenzijdig mannelijk met een focus op efficiency en rendement. Vrouwelijkheid is nodig. Maar dan geen stereotype suikerspinnen vrouwelijkheid, hoe leuk die ook kan zijn, maar een volle vrouwelijkheid die zowel krachtig als empathisch, verbindend en avontuurlijk is. In de transities doorbreken we stereotype genderrollen van vrouwen en mannen met zelfsturende teams en dienend leiderschap. Genderrollen veranderen zodat een samenleving kan ontstaan met mannelijke én vrouwelijke waarden in evenwicht.

7- Transformatie vraagt vertrouwen, liefde en loslaten

Een hoofdrolspeler in de Divergent serie geeft zijn moeder en tirannieke leider van de stad een keuze: ze sluit vrede met haar tegenstanders en bouwt opnieuw de relatie met haar zoon op of ze verliest haar geheugen. Deze daad van vertrouwen geeft zijn moeder zelfinzicht. Ze wil die tirannieke leider helemaal niet zijn. Dat de hoofdrolspeler niet de controle houdt maar openheid biedt, maakt de transformatie van het systeem definitief mogelijk. 

We kunnen de systemen binnen de overheid of zorg niet bestrijden met hun eigen middelen van controle of een nieuw systeem. De transities vragen om vertrouwen, liefde en loslaten zodat er ruimte in de systemen komt. Neem het verhaal van de Torteltuin, dat je hier in z'n geheel kunt lezen >>. Dit project kon alleen succesvol zijn omdat de gemeente bereid was haar gebruikelijke regierol los te laten.

8- Samen is het nieuwe doen

De wereld is onderverdeeld in 12 districten (Hungergames) of vijf kwaliteiten/ fracties met een groep uitgestotenen (Divergent). Het zijn kaste samenlevingen waar mensen radicaal van elkaar gescheiden zijn. Het leek een goed idee om mensen te specialiseren op hun kwaliteiten, maar het maakt mensen eenzijdig en wantrouwend naar de anderen. Als de 24 spelers uit de 12 districten van de Hungergames elkaar de hand vastpakken, verandert er iets. Voor het eerst is duidelijk dat de 12 districten ook samen kunnen werken. In Divergent ontstaat als snel een kleine groep rebellen uit de verschillende fracties zodat blijkt dat hun kwaliteiten elkaar aanvullen.

Onze samenleving is zeer specialistisch georganiseerd, maar met de transities verdwijnen knellende hokjes en afbakeningen. We zien de generalisten en wijkverpleegkundigen weer terugkomen bij de sociale wijkteams. Er ontstaan meer algemene taken om een samenleving goed te kunnen laten functioneren. En de meeste initiatieven van inwoners zijn gericht op meer contact en ontmoetingen. Er spreekt een honger naar gemeenschap uit. De 20^e eeuw ging over zelfontwikkeling. Nu is samen het nieuwe doen.